Osteoporose is een aandoening van het skelet, die wordt gekenmerkt door een lage botmassa en microarchitecturale achteruitgang van het botweefsel, waardoor de botten brozer worden en gemakkelijker breken. We spreken van een ‘te lage botmassa of osteoporose’ als de botdichtheid beduidend lager is dan de gemiddelde botdichtheid van de gezonde twintig tot dertigjarige.

Figuur 1: Normaal bot vs. osteoporosebot

Bij gezond, jong bot is aanmaak en afbraak in balans. De piekbotmassa, de grootste hoeveelheid bot van een individu gedurende het leven, wordt tussen 20 en 30 jaar bereikt. Die piekbotmassa wordt voor 50-80% genetisch bepaald; geslachtshormonen, lichaamsbeweging, calcium, vitamine D en gezondheidstoestand bepalen de rest. Na het bereiken van de piekbotmassa begint de afname van de botdichtheid. Er treedt dan bij mannen en vrouwen een achteruitgang op van gemiddeld drie tot vijf procent per tien jaar. Afname van oestrogeen (= vrouwelijk hormoon) rondom de menopauzeleeftijd is verantwoordelijk voor een extra afname van de botdichtheid bij vrouwen (ongeveer twee procent per jaar, gedurende vijf tot tien jaar). Daarna bedraagt het botverlies ongeveer tien procent per tien jaar (en is weer gelijk aan de afname bij mannen). Na het 75’ste levensjaar bedraagt het verlies ongeveer drie procent per tien jaar.

Osteoporose, of botontkalking, is dus een aandoeding die gekenmerkt wordt door een te lage botmassa en aantasting van het botweefsel. De botten zijn minder sterk geworden, waardoor ze makkelijker breken.  Vaak al bij een lichte val of zelfs spontaan. Vooral breuken van de pols en heupen komen veel voor. Het herstel van een polsbreuk kan weken tot maanden duren. Bij een heupfractuur is bijna altijd een operatie nodig met daarna een maandenlange revalidatie. Osteoporose tast ook soms de ruggenwervels aan waardoor deze kunnen inzakken. Er kan dan rugpijn ontstaan, die meestal langzaam vanzelf verdwijnt.  Ingezakte wervels kunnen tot een kromming van de rug leiden en de lichaamslengte neemt ook wat af.

Osteoporose is een vaak voorkomende aandoening, voornamelijk bij mensen ouder dan 55 jaar. Vrouwen worden vaker getroffen dan mannen.

Osteoporose kan niet worden genezen. Het is wel mogelijk de achteruitgang van de botsterkte te remmen en vaak zelfs iets te herstellen. De aandoening wordt behandeld met medicatie. 

Lees meer

Lees minder

De aanwezigheid van een of meer risicofactoren gaat gepaard met een verhoogde kans op de ontwikkeling of de aanwezigheid van osteoporose. Ook bepaalde ziektes houden een verhoogd risico in. Veel van de vernoemde aandoeningen leiden tot een verminderde calcium- en vitamine D opname, met osteoporose als gevolg. Onderstaande tabel geeft een overzicht van alle risicofactoren.

Risicofactoren:

• hogere leeftijd;
• vrouwelijk geslacht;
• eerder opgelopen breuken;
• langdurig cortisonegebruik;
• breuken bij familieleden (vnl heupbreuk bij moeder);
• laag lichaamsgewicht (< 60 kg);
• te weinig beweging;
• vitamine-D-tekort;
• lage calciuminname (< 500 mg/dag);
• vroege menopauze;
• gebruik van middelen tegen epilepsie;
• gebruik van slaapmiddelen (Slaapmiddelen zijn een oorzaak van meer valpartijen bij ouderen met meer breuken als gevolg.);
• roken.

Aandoeningen met verhoogd risico:

• aandoeningen van de darmen;
• anorexia nervosa (magerzucht);
• gestoorde ontwikkeling geslachtsklieren;
• verhoogde werking bijschildklier;
• maagverkleining;
• syndroom van Cushing (uit zich o.a. door vollemaansgezicht en vetzucht o.a. door cortisone-inname);
• reuma;
• bij diabetici heeft men gezien dat zij ondanks een verhoogde botdichtheid dikwijls toch een hoger breukrisico hebben (diabetisch bot). Metformine zou eerder een beschermend effect hebben.

De plaats waar breuken zich voordoen, verschilt bij mannen en vrouwen in functie van de leeftijd. Tussen 50 en 54 jaar zien we bij vrouwen in dalende rangorde: een verhoogd risico op polsbreuken, wervelbreuken, ribbreuken en breuken van de bovenarm. Bij mannen is het risico het hoogst op wervelbreuken, gevolgd door rib- en polsbreuken. Bij beide geslachten stijgt het risico op breuken door osteoporose met de leeftijd. Op de leeftijd van 85 tot 89 jaar zien we bij beide geslachten vooral heupfracturen (33% van de breuken bij mannen en 36% bij vrouwen).

Internationale studies tonen aan dat nagenoeg één derde van de personen van 65 jaar en ouder ten minste één keer per jaar vallen; 5% van deze valpartijen gaan gepaard met een breuk. Breuken t.h.v. de heup hebben de zwaarste gevolgen: 10 tot 20% sterfgevallen, slechts 20 tot 60% van de overlevenden wordt weer even onafhankelijk als tevoren, 15 tot 25% verblijft voortaan in een instelling en 25 tot 35% keert terug naar huis maar blijft hulpbehoevend. Wervelbreuken leiden slechts in 10% van de gevallen tot ziekenhuisopname, maar kunnen erge pijn teweegbrengen en de levenskwaliteit doen slinken.

Lees meer

Lees minder

De botsterkte neemt met de jaren bij iedereen geleidelijk af. Dat komt door een afname van de botdichtheid en een verslechtering van de botstructuur.
De afname van de botdichtheid start al rond de leeftijd van 25 jaar, vanaf het moment dat de botdichtheid een maximum heeft bereikt, de piekbotmassa.

Bepaalde factoren verhogen het risico op osteoporose:

• leeftijd;
• vrouwelijk geslach;
• laag lichaamsgewicht;
• eerdere botbreuken;
• botbreuken in de familie;
• weinig lichaamsbeweging;
• gebruik glucocorticosteroïden;
• aandoeningen zoals reuma, ziekte van Crohn, COPD.

Lees meer

Lees minder

Leefstijl speelt een belangrijke rol bij osteoporose. Je kunt zelf veel doen om je situatie te verbeteren.

• Beweeg voldoende. Regelmatig bewegen leidt tot een toename van de botsterkte. Geschikte activiteiten zijn bijvoorbeeld wandelen of traplopen.
• Eet gezond. Bij osteoporose spelen calcium en vitamine D een belangrijke rol. Neem drie tot vier zuivelproducten (melk, yoghurt, kaas) per dag voor de aanbreng van calcium. De belangrijkste bron van vitamine D in de voeding is vette vis.
• Ga geregeld naar buiten. Onder invloed van  zonlicht, maak het lichaam vitamine D aan, nodig voor de opname van calcium.
• Wees matig met alcohol.
• Stop met roken. Roken versnelt de botafbraak en vertraagt de botaanmaak.
• Zorg voor een veilige omgeving. Voorzie goede verlichting, haal drempels weg, zet losse kabels vast,… Op deze manier verkleint de kans op vallen.  

Lees meer

Lees minder

Eens je boven de 65 jaar oud bent is het risico op osteoporose vrij groot. Zeker wanneer je een verhoogd risico loopt op breuken raden we je aan je arts te contacteren, onder andere in geval van:

• eerder opgelopen breuken.
• breuken bij familieleden.
• laag lichaamsgewicht.
• weinig beweging.
• te lage calciuminname.
• vroege menopauze.
• langdurig gebruik glucocorticosteroïden (cortisone).
• gebruik geneesmiddelen tegen epilepsie.
• frequente diarree.

Lees meer

Lees minder

Met röntgenfoto’s kan men de diagnose van osteoporose niet stellen, tenzij er duidelijk breuken zijn. Botdichtheidsmeting is daarvoor een beter onderzoek. Daarbij wordt de hoeveelheid “mineraal” in het bot gemeten. Te lage botmineraaldichtheid (BMD) gaat gepaard met een verhoogde kans op breuken. Aangezien een botmeting relatief duur is en niet altijd de kans op een breuk juist kan inschatten, zal men een dergelijke meting pas doorvoeren als het risico op breuken relatief groot is; m.a.w. bij een totale risicoscore ≥ 4 (deze score berekent men volgens onderstaande tabel).

Risicofactor

MANNEN EN VROUWEN

Doorgemaakte wervelbreuk score 4
Langdurig gebruik van cortisone score 4

VROUWEN

Breuk doorgemaakt na 50 jaar score 4
Leeftijd > 70 jaar score 2
Leeftijd > 60 jaar score 1
Heupbreuk bij een eerste graads familielid score 1
Gewicht score 1
Ernstige immobiliteit score 1

Lees meer

Lees minder

De behandeling van osteoporose is gebaseerd op vier onderdelen: leefregels, lichaamsbeweging en valpreventie, calcium- en vitamine-D-supplementen bij tekorten en therapie met geneesmiddelen.

Hygiënische maatregelen

• Het handhaven van normaal gewicht, matigen van alcoholgebruik,
• stoppen met roken en nastreven van voldoende lichaamsbeweging, zijn zeer belangrijk in de preventie van osteoporose.
• Voldoende bewegen is noodzakelijk voor het instandhouden van gezond bot. Veel lichaamsbeweging helpt een normaal gewicht te behouden. Bij een normaal gewicht is de botdichtheid gemiddeld hoger dan bij een laag gewicht. Wandelen en lopen is beter dan fietsen en zwemmen.
• Vrijwel elke breuk wordt voorafgegaan door een val. Valpreventie verdient dus zeker de nodige aandacht. Probeer bij ouderen uit uw omgeving op volgende aspecten te letten:
• Dragen ze goed aansluitend schoeisel?
• Kunnen ze nog relatief vlot de trap op of af? Is er een trapleuning voorzien?
• Ligt de vloerkleding overal voldoende vast? Kunnen ze niet struikelen over omgekrulde tapijthoeken?
• Ziet de persoon in kwestie voldoende? Moet de brilsterkte niet opnieuw worden ingesteld?
• Gebruikt de persoon in kwestie een slaapmiddel? Drinkt hij of zij vaak alcohol. Probeer de persoon in kwestie erop te wijzen dat dit de kans op vallen verhoogt.

Calcium en vitamine D

Naast advies over goede voeding en voldoende blootstelling aan de zon zullen supplementen van calcium, al dan niet gecombineerd met vitamine D, nodig blijken. Let wel, gebruikelijke calcium- en vitamine-D-supplementen vormen geen behandeling van osteoporose, enkel een preventie!

Calcium is een essentieel element en vooral bij oudere personen zou de dagelijkse inname vaak onder de behoefte liggen. De dagelijkse calciumbehoefte bij personen ouder dan 65jaar is 500mg – 1500mg calcium per dag. Een dosis van 500 tot 1000 mg calcium als supplement wordt daarom ook aanbevolen. Een deel nemen we sowieso met de voeding op. Er wordt aangeraden niet hoger te doseren dan 1500 mg/d. Eigenlijk wordt een supplement best reeds ingenomen vanaf de leeftijd dat de botafbraak het wint op de botaanmaak; m.a.w. vanaf 30 à 35 jaar! Uiteraard blijft een calciumrijke voeding vanaf jonge leeftijd belangrijk.

Welke vorm van calciumzout (calciumcarbonaat en calciumcitraat) men gebruikt heeft niet zoveel belang. Enkel aan patiënten die maagzuurremmers innemen wordt aanbevolen om calciumcitraat in plaats van calciumcarbonaat toe te dienen om een goede opname van calcium in het bloed te hebben.

De toediening moet niet noodzakelijk ’s avonds gebeuren. Calciumcarbonaat wordt best bij de maaltijd genomen, calciumcitraat kan bij of buiten de maaltijd worden ingenomen. De kans op botafbraak is namelijk groter wanneer je niet beweegt. Indien er echter op dat moment voldoende calcium in het bloed aanwezig is zullen de botafbrekende cellen minder geneigd zijn om calcium uit het bot te gaan halen (en dus het bot af te breken).

Vitamine D bepaalt de mate van calciumabsorptie in de darmen en is noodzakelijk voor een optimale spier- en zenuwfunctie. Vitamine D tekort komt veelvuldig voor bij vrouwen na de menopauze. Voornaamste oorzaken voor vitamine D tekort zijn onvoldoende vitamine D in de voeding, te geringe blootstelling aan zonlicht en afnemende vitamine D synthese in de huid met het stijgen van de leeftijd.

Best dient men 10 microgram vitamine D3 (= colecalciferol) per dag (400IE) toe. Bij ernstige tekorten kan een hogere dosis, nl. 20 microgram (800 IE) worden geadviseerd.

Algemeen kan men stellen dat calcium- en vitamine D supplementen aan te bevelen zijn als een algemene maatregel bij patiënten met een matig tot hoog risico voor breuken, zoals ouderen boven de 70 jaar met een lage botdichtheid, personen die in een instelling verblijven, bij patiënten met een chronische darmaandoening en bij patiënten die bepaalde medicatie langdurig gebruiken (zoals bijvoorbeeld cortisone). Hierover kun je altijd raad vragen aan je arts of apotheker.

Bij patiënten met een hoog risico op breuken kunnen calcium- en vitamine D supplementen behandeling met geneesmiddelen (zie verder) niet vervangen. Calcium en vitamine D supplementen vormen wel een volwaardig deel van deze therapie en zijn dan ook zeker een nuttige en nodige associatie. Voor een juist innameschema van calcium samen met producten zoals alendronaat verwijzen we naar de rubriek B.3. en naar de bijsluiters van de geneesmiddelen.

Specifieke therapieën

Bifosfonaten (alendronaat, clodronaat, ibandronaat, risedronaat, zoledronaat)

Bisfosfonaten zijn krachtige remmers van de botafbraak. Deze groep van geneesmiddelen bevat o.a. producten als alendronaat , etidronaat en risedronaat .

Soms wordt alendronaat gecombineerd met vitamine D.

Bifosfonaten worden gebruikt wanneer men al osteoporose heeft, maar ook preventief, met name door vrouwen met een verhoogd risico op osteoporose (vb. bij gebrek aan oestrogeen na de menopauze). Bifosfonaten worden ook voorgeschreven bij mensen die langdurig cortisone gebruiken.

Bifosfonaat wordt na inname in de botten opgenomen en hecht zich aan de botkristallen. Tijdens het natuurlijke proces van botafbraak kunnen deze kristallen dan niet makkelijk oplossen. De kans op (nieuwe) botbreuken neemt bijgevolg af.

Het is zeer belangrijk dat bifosfonaten op een juiste manier worden ingenomen om voldoende opname van het product te verzekeren. Daarom moeten deze producten nuchter worden ingenomen, m.a.w. ½ uur voor of 2 uur na het eten of de inname van andere geneesmiddelen. Het product mag niet worden ingenomen met mineraal water maar wel met (verzacht) leidingwater. Ook inname met koffie, melk of sinaasappelsap vermindert de opname met 60%!

Na inname moet de patiënt ten minste ½ uur rechtop zitten of staan om de kans op slokdarmbeschadiging te verkleinen (bij liggen kan de maaginhoud met werkzame stof terugstromen en de slokdarm aantasten!).

Pas wanneer een ½ uur na inname iets werd gegeten, kan men eventueel gaan liggen.

Selectieve oestrogeenreceptor-modulatoren (raloxifeen en bazedoxifeen)

Raloxifeen en bazedoxifeen remmen het botverlies na de menopauze door in te werken op receptoren die normaal oestrogeen moeten binden.
Het effect van raloxifen op de wervelfracturen treedt op binnen het eerste jaar van behandeling. Het effect is van dezelfde grootte-orde als dat van de bisfosfonaten. Tevens zou Raloxifen het risico op bepaalde borsttumoren doen verminderen.  Anderzijds verhoogt raloxifen het risico op trombose; net als andere producten die inwerken op de receptoren van oestrogeen.

Teriparatide

In bepaalde gevallen, wanneer andere geneesmiddelen niet helpen, zal de arts teriparatide inspuiten. Het wordt soms ook gegeven aan mannen of vrouwen die lange tijd cortisone moeten innemen.

Denosumab

Denosumab remt de botafbraak en versterkt de botten. Dit product is beschikbaar in inspuiting.

Eerder uitzonderlijk kunnen volgende middelen worden voorgeschreven:

Calcitonine

Calcitonine is eveneens een remmer van de botafbraak, en is beschikbaar als het synthetische zalmcalcitonine (synoniem = salcatonine) voor toediening via inspuiting of via de neus. Meerdere studies bij vrouwen na de menopauze tonen een gunstig effect op de botdichtheid. Of het ook help om breuken te voorkomen is niet duidelijk.

Tibolon

Tibolon is een synthetisch hormoon. Met tibolon is een gunstig effect op de botdichtheid aangetoond, maar men is niet zeker of dit ook een effect heeft het optreden van breuken door osteoporose. Daarenboven zou tibolone ook het risico op borstkanker kunnen verhogen. Een regelmatige opvolging is dan ook noodzakelijk!

Produkten op basis van planten:

Plantaardige middelen zoals rode klaver, soja en zilverkaars, allen plantaardige oestrogenen, zouden volgens sommige studies een positief effect hebben op de botdichtheid. Of dit ook daadwerkelijk de kans op breuken vermindert, is tot nog toe niet overtuigend aangetoond.

Lees meer

Lees minder

Lees minder

Lees meer

Ook al breekt je bot langzamerhand af vanaf ongeveer dertig jaar, toch kan je de impact hiervan beperken door gezond te leven.

• Onze botten worden sterker door beweging. Blijf dus zoveel mogelijk in beweging om je botten niet te verzwakken.
• Zorg voor een gezonde  en evenwichtige voeding. Dat wil zeggen:
• Kies voor bruin brood, volle rijst en volkoren spaghetti;
• Wees zuinig met vet, zoet en zout;
• Bezuinig niet op verse groenten en fruit;
• Drink minstens anderhalve liter water per dag;
• Eet voldoende calciumrijke voeding zoals melkproducten, calciumverrijkte sojaproducten, peulvruchten, donkergroene bladgroenten, sardines of pilchards uit blik, ea.
• Probeer niet alleen plantaardige producten te eten, ons lichaam slaagt er immers minder goed in om het calcium eruit op te nemen. Neem bij voorkeur ook dierlijke producten.
• Ons lichaam heeft vitamine D nodig om het calcium uit onze voeding te halen. Ons lichaam maakt zelf vitamine D aan onder invloed van het zonlicht. Probeer dus om 10 tot 15 minuten per dag naar buiten te gaan. Vitamine D zit ook in vette vissoorten, in eigeel en lever. Voor oudere mensen kan het aan te raden zijn om extra vitamine D te nemen.

De meeste breuken van de pols en heup zijn het gevolg van een val. Als je al vaker gevallen bent, heb je een verhoogd valrisico. Dit kan tal van oorzaken hebben, zoals:

• Duizeligheid door lage bloeddruk.
• Bijwerking medicatie (slaapmiddelen, kalmeringsmiddelen, antidepressiva,…).
• Achteruitgang zicht.
• Gewrichtsslijtage.

Spreek met je arts over mogelijke oorzaken, zodat deze aangepakt kunnen worden. Neem zelf maatregelen om het risico op vallen kleiner te maken:

• Draag goed aanpassend schoeisel dat de volledige voet omsluit. Vermijd schoenen die open zijn aan de achterzijde zoals slippers of pantoffels.
• Laat je ogen regelmatig controleren. Misschien moet de brilsterkte opnieuw ingesteld worden.
• Maak je huis veiliger.
• Zorg ervoor dat je veilig de trap op en af kan. Voorzie een goede trapleuning. Kleef antislip op de treden. Voorzie voldoende verlichting op en rond de trap.
• Controleer of de vloerbekleding overal voldoende vast ligt. Vermijd tapijten en matten. Gebruik eventueel matten met antislip aan de onderkant.
• Zorg ervoor dat je goed in en uit bed kan. Verhoog of verlaag eventueel je bed.
• Voorzie stevige handgrepen in het toilet of de badkamer.
• Laat geen voorwerpen rondslingeren op de grond.
• Verwijder eventuele drempels.
• Maak losse kabels vast.
• Zorg voor een goede verlichting.
• Maak eventueel gebruik van hulpmiddelen zoals een wandelstok of looprekje.
• Vermijd bruuske bewegingen. Let op bij het opstaan uit bed of wanneer u rechtstaat uit een stoel of zetel. Ga eerst rustig recht zitten en wacht even totdat er zeker geen duizelingen meer zijn.
• Bespreek het gebruik van slaapmiddelen met je arts. Deze kunnen de kans op vallen verhogen.

Eens je boven de 65 jaar oud bent volstaat het vaak niet om enkel calcium of vitamine D in te nemen. Zeker wanneer je een verhoogd risico loopt op breuken raden we je aan je arts te contacteren, o.a. in geval van:

• eerder opgelopen breuken.
• breuken bij familieleden (vnl heupbreuk bij moeder).
• laag lichaamsgewicht (< 60 kg).
• te weinig beweging.
• lage calciuminname (< 500 mg/dag).
• vroege menopauze.
• langdurig cortisonegebruik.
• gebruik van middelen tegen epilepsie.
• frequente diarree.

Lees minder

Lees meer

Lees minder

Lees meer

Lees minder

Lees meer